Chánh tư duy (tiếng Phạn là sammā-san­kappa) là sự suy xét chân chánh, nghĩa là bằng vào năng lực tư duy của mình mà làm tăng trưởng chánh kiến, củng cố sự hiểu biết về các chân lý.

Sự thực hành chánh kiến là một bước khởi đầu tốt đẹp, nhưng cho dù mạnh mẽ đến đâu cũng chỉ giống như mũi tên được bắn ra khỏi dây cung, tất yếu có một lúc rồi sẽ phải rơi xuống khi hết đà, mất lực. Chính sự thực hành chánh tư duy là nguồn năng lượng bất tận mà chúng ta phải sử dụng để tiếp tục nuôi dưỡng và duy trì chánh kiến. Cũng như chiếc xe khi đã bắt đầu lăn bánh trên đường dài, vấn đề giờ đây là phải thường xuyên được tiếp đủ nhiên liệu mới có thể tiếp tục đi mãi về phía trước.

Năng lực tư duy được vận dụng một cách chân chánh sẽ có thể giúp ta chuyển hoá được những tâm niệm tham lam, sân hận và si mê.

Chánh tư duy chuyển hoá được những tâm niệm tham lam, bởi vì một khi lòng tham khởi lên, chúng ta luôn suy xét để thấy được nguyên nhân sinh khởi, thấy được tính chất bất thiện và những hệ quả xấu xa mà nó sẽ dẫn đến. Nhờ đó, chúng ta có thể chuyển hoá được tâm tham mà không nuôi dưỡng và bị sai khiến bởi nó.

Chánh tư duy chuyển hoá được những tâm niệm sân hận, bởi vì mỗi khi lòng sân hận khởi lên, chúng ta cũng luôn suy xét để thấy được nguyên nhân sinh khởi của nó. Hầu hết những cơn giận của chúng ta đều xuất phát từ những cảm xúc bốc đồng, nhất thời, hoặc do sự không hiểu đúng về bản chất thực sự của vấn đề. Nếu chúng ta biết thận trọng suy xét kỹ, chúng ta sẽ tạo điều kiện để cho những

cảm xúc bốc đồng ấy lắng xuống, và đồng thời có thể phân tích được vấn đề một cách toàn diện và chính xác hơn. Thông thường thì hai yếu tố này có thể giúp ta ngay lập tức kiểm soát và chuyển hóa được cơn giận.

Mặt khác, sự tư duy phân tích vấn đề cũng giúp ta thấy rõ được rằng lòng sân hận không giúp ta giải quyết được bất cứ vấn đề gì, mà chỉ mang lại cho ta một tâm trạng bất an, nóng nảy và thiếu sáng suốt.

Chánh tư duy chuyển hoá được những tâm niệm ngu si, bởi vì bản chất của mỗi chúng ta vốn đều sẵn có trí huệ sáng suốt. Chúng ta chỉ trở nên ngu si do những định kiến sai lầm, cũng như do sự chi phối của những tâm niệm tham lam và sân hận. Điều này có thể dễ dàng thấy được ngay ở những vấn đề thường ngày trong cuộc sống.

Những vụ lường gạt có thể thành công dễ dàng thường là do kẻ lường gạt đã khéo léo đánh mạnh vào lòng tham lam của đối tượng. Một khi đã khởi lòng tham thì sẽ mất đi sự sáng suốt và cảnh giác, do đó rất dễ bị người khác lường gạt.

Sự nóng giận cũng làm cho chúng ta đánh mất đi trí huệ sáng suốt, như ngạn ngữ có câu: “Nóng mất ngon, giận mất khôn.” Tuy chỉ là một câu nói đơn sơ ngắn gọn nhưng quả thật rất chính xác và sâu sắc, vì đã được rút ra từ chính những kinh nghiệm thực tiễn trong đời sống.

Những định kiến sai lầm cũng che mờ đi sự sáng suốt của chúng ta. Khi gặp phải một vấn đề mà ta đã sẵn có những định kiến tốt hoặc xấu, ta thường không chịu suy xét, phân tích một cách khách quan mà dễ dàng để cho những định kiến

sẵn có chi phối nhận thức của mình. Chánh tư duy trừ bỏ sự sai lầm này, vì nó đòi hỏi chúng ta luôn phải suy xét thận trọng và khách quan đối với mọi vấn đề.

Như vậy, có thể thấy rằng tham, sân và si là ba yếu tố thường gắn bó chặt chẽ với nhau. Chánh tư duy có thể giúp chúng ta nhận rõ bản chất thực sự của chúng và ngăn ngừa, trừ bỏ ngay từ khi chúng vừa sinh khởi. Thực hành chánh tư duy có ý nghĩa quan trọng trong việc nuôi dưỡng chánh kiến là như vậy.

Như khi chúng ta trồng được một loài cây quý, nếu không có sự chăm sóc, vun bồi mỗi ngày thì khó lòng mong có được kết quả. Thực hành chánh tư duy chính là sự chăm sóc, vun bồi để cây chánh kiến có thể phát triển ngày càng tươi tốt và đơm hoa kết trái.