***

Hà Nội đơn thuần với tôi không bèo bọt chỉ có vậy, còn nhiều nơi chốn khác nữa nhờ trốn học. Sáng đu xe điện lên chợ Đồng Xuân, trưa tạt qua hồ Gươm để học mót được câu mình ơi có đi bờ hồ, cùng ta ăn kem kẹo dừa. Có ngày, lúc phất phơ với mấy ông thầy bói mù ở phố Huế, khi lang thang tới tận núi Nùng, gò Đống Đa. Bây giờ nếu có hồi tưởng lại cũng chỉ thấy mờ nhân ảnh trong một cõi đi về, chỉ thấy những bồi hồi xa vắng để lâu lâu lại hướng về Hà Nội qua nhà văn Mai Thảo với một thoáng Tây Hồ năm xưa: "Trở về những mảnh tôi xưa. Trúc Bạch dưới trăng vàng. Thiếu thời ấy là một Nghi Tàm lồng lộng. Lưu thủy cộng trường thiên nhất sắc. Cổ Ngư đêm mùa hè. Làng Láng mầu cốm đậm và những hình ảnh muôn thuở của Hà Nội chưa tiều tụy. Ánh lửa khuya dưới vàm ô Quan Chưởng. Mầu đỏ khé cầu Thê Húc. Và những tiếng động, gió Hồng Hà mùa nước lũ. Tiếng còi tầu Long Biên. Tiếng tỳ bà Ngã Tư Sở đìu hiu lau lách. Tiếng phách Khâm Thiên..."

Mai Thảo hoài niệm Vũ Khắc Khoan viết về Hà Nội với nhiều dấu chấm đậm đặc, phiêu bồng đâu đây ngào ngạt hơi hướng của ả phù dung với khói mây mịt mùng. Một cõi văn chương, một mảng kịch, trường ca Mông Cổ với Thành Cát Tư Hãn, Lôi Vũ đề kháng, Phồn Y ngủ yên, cát bụi và hư không như xa vắng để rồi còn ai nữa...những người muôn năm cũ, hồn ở đâu bây giờ.

Tuy vậy, đã từ lâu, lâu lắm rồi thì phải, tôi ngứa tay ngứa chân, như thôi thúc muốn trải dài trên giấy trắng mực đen dăm ba trang về Hà Nội..."trong mắt tôi". Như một Quang Dũng u uẩn chiều luân lạc, buồn viễn xứ khôn nguôi với một thoáng Hà Nội về trong đáy cốc. Nhưng mỗi lần cầm bút, chân tay lại lóng ngóng, đầu óc cứ rối mù. Thực tình tôi không biết bắt đầu từ đâu, ngừng lại ở chỗ nào và cũng chẳng muốn thêm bớt một hai nét đan thanh để phá thể bức tranh vân cẩu có sẵn, mây vắt ngang trời, ngang ngang đầu núi. Thôi thì hãy để tay bút đồng canh đồng tuế Nguyễn Tường Phong đảo về Hà Nội một ngày cuối năm với bài Nỗi buồn chạm mặt. Mặc dù người viết chưa một lần làm quen với xe tứ mã, áo the thâm, váy sồi, khăn mỏ qụa như tôi vậy, nhưng văn phong của ông rất ư linh động và sắc nét:

"Ngày trước mỗi khi nghe nhắc đến tên tuổi như Nguyễn Văn Siêu hay tháp rùa hồ Hoàn Kiếm, tôi dửng dưng xa cách, vô can...để mãi tận hôm nay. Kẻ đã rời đất Bắc từ mới lên ba năm nào, nay trở về đứng giữa lòng Hà NộI bên hồ Gươm, Tháp Bút, đền Ngọc Sơn và hồn như nhập với bóng ảnh những con người trong lịch sử. Cảm xúc dâng tràn, tôi thấy lòng bâng khuâng khác lạ. Tuy nhiên mới trở về đôi ba ngày, mới nhìn qua một đôi lần, mà hình ảnh chiếc Tháp Rùa ba tầng rêu phong đạm bạc, lặng lẽ u tịch in trong bóng chiều, như đã đứng tự trăm năm trên cồn đất nổi ngang giữa mặt hồ sao như gần gũi thân quen và bâng khuâng để hình như tôi bắt đầu yêu Hà Nội, đất của nghìn năm văn vật. Tôi có cảm tưởng sống trong cái không gian của thập niên 30, thời của những Số Đỏ, Chí Phèo, Lão Hạc, của những Nam Phong, Tiểu Thuyết Thứ Bẩy, Tự Lực Văn Đoàn, Phong Hóa, Ngày Nay....".

***

Hà Nội với những bước gập ghềnh, hẫng hụt của chữ nghĩa một thời văn học. Đến ngõ Trạng Trình thì phải ghé ngõ Văn Chương. Qua ngõ Tràng An thì không thể quên ngõ...Huyện. Vô chi bất mộ, gặp gỡ ngõ Cấm Chỉ thì không thể một chiều thiếu vắng bóng ngõ Tạm Thương. Ấy vậy mà "tạm thương" đây chẳng dây mơ rễ má đến "cấm chỉ", rằng chỉ là nơi chốn nằm "tạm" để đợi vào nằm...thật trong nhà "thương" Phủ Doãn.

Rồi thì nửa khuya đèn vàng, tiếng rao như gọi đò sang sông của ông Tàu tẩm quất mù nghe buồn như trấu cắn, chốc chốc lại buông một tiếng "q...u..ấ...t..." kéo dài ngân cao, như xóay vào bóng đêm, trong khi tiếng "tẩm" như chìm vào ngõ tối. Rồi đến âm thanh hai khúc tre gộc nhịp một "tắc...". Ngừng lại một chút rồi "tắc..." một cái nữa ròn rã. Và điểm nhẹ theo câu mời gọi "xực ...tắc...đây.." rời rạc, đầy chán chường của xe mì gõ như chìm vào đêm vắng. Cuối ngõ Tạm Thương là ngõ Yên Thái với những tiếng chát, tiếng tom cùng với tiếng đàn, tiếng phách thi đua với khu Khâm Thiên, lụp xụp một dẫy nhà hát cô đầu với dăm ả đào non...Những tay chơi Hà Thành một cõi đây là những ông thông, ông phán và đêm đêm họ...thương nhau chí chát..."thật" tình chứ chẳng hề phất phơ, yêu một bến tạm, bến vắng này kia cùngHồng Hồng, Tuyết Tuyết, mới ngày nào chẳng biết cái chi chi.

Hà Nội 36 phố phường của Thạch Lam và Món ngon Hà Nội của Vũ Bằng không thể quên một giấc mơ phai cùng âm hưởng với hương xưa, cả hai như trộn lẫn với nhau như động với tĩnh. Ngay từ sáng tinh mơ, người Hà Nội đã bị đánh thức dậy bởi những tiếng rao ơi ới "lạp xưởng lồ mái ph..à..n". Phụ họa âm thanh vỗ vào không gian vắng lặng với "bánh mì đ..i..i.." dài lê thê, hòa lẫn tiếng rao nghe buồn đến nẫu ruột như "bánh dầy, bánh giò, đâ..y..y". Đến gần trưa pha trộn thêm ba thứ tiếng Ta, Tây, Tầu "chè trân châu lát-xê xệch cấu", phụ họa với tiếng chuông tầu điện leng keng, tiếng kính coong của chuông xe đạp.

Người bán hàng rong lười rao nhất là ông hàng phở, đầu đội mũ "phớt" bạc phếch, năm thì mười họa mới nghe vẳng lên một tiếng ngân dài "ph...ơ...ở". Cũng từ đó, người Hà Nội thản nhiên bắt quàng làm họ gọi cái mũ "feutre" là cái mũ phở. Nặng chĩu kẽo kẹt từ đầu đường cuối ngõ là tiếng rao cộc lốc, nhát gừng của một bà vai gánh quai gồng, rao lanh lảnh "ai có chai, bao chè, đồng nát lông vịt, tóc rối đổi kẹo kh...o.. ô..ng". Để rồi người Hà Nội, lại thân thương gọi họ là bà "đồng nát". Quá khuya tiếng bánh xe ba gác khua lóc cóc trên mặt đường, hòa nhịp tiếng thùng thiếc chạm vào nhau rổn rảng, tiếng gọi nhau ơi ới như họp chợ, đó là tao nhân mặc khách từ làng Cổ Nhuế, tên Nôm là làng Kẻ Noi sát Hà Nội nghìn năm văn vật qua...đổ thùng.

Hết động đến tĩnh, ngoài mấy ông thầy bói mù ngự quanh quẩn bên tháp Bút đài Nghiên ngay đền Ngọc Sơn, cả ngày không nói một tiếng vì ế khách. Sát hồ Hòan Kiếm, ngòai Bưu Điện, quanh năm suốt tháng âm thầm, cô đơn lạc lõng, ngồi dựa lưng vào cái tháp vuông nhỏ để tránh gió là ông Tầu già bán lạc rang húng lìu. Bước qua bên kia cầu Gỗ là cà phê Nhân, phở Giảng, là người đàn bà chít khăn mỏ qụa, ngồi âm thầm ở một góc phố quạt phành phạch vào cái bếp than, mùi thịt nướng bún chả tỏa ra ngào ngạt thơm phức....Lặng lẽ hơn nữa là tòa Đốc Lý của Tây, như người khách lạ với cái buồn viễn xứ, như sợ bị bỏ quên, nên cứ đúng ngọ hướng về bên kia sông Hồng hú lên một hồi dài vang dội ra tới tận ngoại thành...xa vắng.

***

Còn cảnh trí thì mỗi năm mỗi một vắng để có cùng một hoài cảm, ông đồ vẫn ngồi đấy, qua đường không ai hay, lá vàng rơi trên giấy, ngoài trời mưa bụi bay...

Và Thạch Lam đã u hòai cùng người xưa cảnh cũ:

" Bên này cửa hàng tạp hóa đầy đủ quả sơn đen, có chồng giấy bản và ống bút nho. Bên kia nhà ông cụ tú, có tiếng trẻ học vang vang, có cậu học trò xinh trai đứng hầu chè thầy bên trảm kỷ. Giữa nhà, mảnh sân vuông lộ thiên, có bể non bộ và cá vàng, có dẫy chậu lan và trên tường có đôi câu đối chữ nho. Hà Nội đã thay đổi nhiều lắm, những phố cũ hẹp và khuất khúc, với những nhà ống thụt ra, thụt vào, mái nhà ngói âm dương, tường đi xuống từng bực như cầu thang, những cửa sổ nhỏ bé và kín đáo... "

Cuối cùng, ông đã hoài cảm:

"...Chúng ta không biết được mấy về dĩ vãng, về phố sá kinh thành hồi cụ Lãn Ông, một túi thơ, một bồ thuốc, từ Bát Tràng đến Thăng Long thành, bốc thuốc ở Vạn Thảo Đường, chữ son sắc nước đỏ tươi, bay bướm nửa chân nửa lệ, và bây giờ ở phố Hàng Đường cũng có ba chữ Vạn Thảo Đường, nhưng được viết bằng lối chữ vuông tân thời... ".

***

Trần Dần cũng không đi ra ngoài con ngõ Phan Huy Chú vào độ cuối đông: "Hà Nội thu mình khép gió, những tàn cây trơ trụi, lá co ro chống đỡ cơn may hiu lạnh, mênh mang nhớ, rưng rức đau nỗi niềm không tên gọi, có đây rồi vụt mất...Tôi đi giữa trời mưa đất Bắc, đất hôm nay tầm tã mưa phùn...".

Riêng Văn Cao, nào có khác gì Con ngựa già của chúa Trịnh của Phùng Cung, cùng những níu kéo không rời: "Thời trẻ đối với tôi, gần như tình yêu dính dấp đến phố phường, những con đường mình đi qua để chẳng bao giờ quên. Hà Nội như chất muối mặn, ngấm vào da thịt, ngấm vào khổ đau để rồi xa vắng với nhừng phố phường của năm tháng cũ...".

Hà Nội bây giờ với một vũng tang thương nước lộn trời, phong thái kim tiền bên ngòai thì có đấy, thế nhưng đằng mỗi khúc quanh của mỗi con phố, dường như ẩn hiện nét ảm đạm, ẩn ức và chán chường. Thiếu vắng hẳn hào khí ngất trời cùng những khúc mê trần của một Kinh Kha sang Tần với một Vũ Hoàng Chương, với một Đinh Hùng. Hay sôi động bùng cháy khói lửa kinh thành ùn về nhà Hát Lớn Hà Nội với một Thần Tháp Rùa Vũ Khắc Khoan vang vang vọng về... Đó là tất cả những gì rất Hà Nội hôm nay, rất gió bấc mưa phùn của một thế hệ, của một lớp người vừa mới nắm xuống và ngủ yên.

Như một Hà Nội trong cơn mê trần...

***

Tôi đi giữa phố, giữa phường, như không thấy nhà, không thấy cửa, chỉ thấy quầy gỗ, sạp tre, những gánh hàng rong. Ngay giữa khu phố cổ Hà Nội, không còn những khoảng trống để bước lên những bước đi của Thạch Lam. Những căn nhà mái rêu phong ẩm ướt, như đắm chìm trong con phố vĩnh hằng một thời hoang vắng của phố Phái. Dĩ vãng cùng những ngày tháng như nấp kín bên trong căn nhà hình ống, sâu lắng với sân giữa gạch nung đỏ, cùng cái chum nước mưa bé con con. Tất cả còn lại chỉ là những cột đèn sơn hắc ín, bảng tên đường mầu xanh chữ trắng từ thập niên 50 hoặc trước nữa. Cũng không có khỏang không gian, mây thu bàng bạc của Vũ Bằng, đượm mùi hương phấn củanhững cô gái làng Vòng, cái quai gánh nặng trĩu một đầu cong cong để vẫn hỏi lòng mình là hương cốm, chẳng biết tay ai làm lá sen. Và tận cùng cũng thiếu vắng hẳn, để chẳng bao giờ tìm lại được những giọng nói tiếng cười của người Hà Thành thanh lịch, trầm bổng ấm êm, như còn văng vẳng lẩn khuất ở đâu đây...

Rũ áo phong sương bên gác trọ, hãy tạm gác Hà Nội văn chương chữ nghĩa, trăn trở khôn nguôi, để trả lại Hà Nội ngày là lá, tháng là mây với cỏ cây của mấy ông bác ông chú, mỗi lần Tết đến là u uẩn mỗi năm hoa đào nở, lại nhớ cánh mai vàng. Tuổi ấu thời như tôi ẩn hiện nhạt nhòa với cây me, cây sấu, với tiếng ve sầu râm rả. Cùng một phần thân cây sơn mầu trắng, nghĩ chẳng có gì, nhưng như một dấu ấn nằm ẩn khuất trong tâm khảm. Ngay lúc này với Hà Nội trầm mặc, bàng bạc để tôi có những giây phút bồng bềnh qua Trịnh Công Sơn cùng Hà Nội mùa thu, mùa thu Hà Nội, cây cơm nguội vàng, cây bàng lá đỏ phảng phất...thơm mùi hoa sữa, không ít thì nhiều ẩn hiện như một biểu tượng nào đó.

Tần ngần đứng trước cây hoa sữa ở chùa Quán Sứ, thân mầu nâu đen, dân gian gọi là cây mò cua. Lá có bẩy cánh xanh đậm, xòe ra như lá...khoai mì, vì hoa mầu trắng như sữa và chỉ thơm về ban đêm như dạ lý hương. Nên được người Hà Nội đong đưa vào mảng chữ nghĩa cái tên rất thơ, rất tình, văn vẻ gọi là hoa sữa vậy thôi. Mò mẫm với cây cơm nguộI, nôm na với các cụ ta xưa là cây vú trâu, hoa vàng, hơi ngả sang mầu hồng, trái mọc thành trùm mầu đen, trong có hột, ăn vị ngòn ngọt, dai dai như...cơm nguội.. Thế nên chẳng có gì mà thở than một nhớ hai thương với cây bàng...mồ côi. Thế nhưng cũng chẳng quên người làm nhạc hôm nay vớiHà Nội mùa này vắng những cơn mưa, cái rét đầu đông khăn em bay hiu hiu gió lạnh, hoa sữa thôi rơi, em bên tôi một chiều tan lớp, đường Cổ Ngư xưa chầm chậm bước ta về...

***

Ngày tôi trở về thăm căn nhà cũ ở phố Chợ Đuổi, mái ngói đỏ ngày nào đã ngả mầu xanh nâu, rêu phong đọng nước, ngai ngái mùi ẩm mốc. Từ ngoài cổng nhìn vào, những chiếc lá bàng ửng vàng nâu đỏ chơ vơ bên bể nước. Tôi đã chẳng không thể tránh khỏi những giao động với hoa đào năm ấy còn chờ gió đông cùng những năm tháng của cái tuổi mới lớn. Ở nơi chốn này, tôi có hai người bạn gái nhỏ, cũng là hai chị em thường nhẩy dây, chơi ô quan ở cái sân gạch tàu, năm cũ người xưa, không biết bây giờ luân lạc ở phương nao. Để rồi bồi hồi cùng cảnh vật, đều còm cõi qua một kiếp phù sinh, và rồi lắng đọng qua Quang Dũng với bài thơ có cái tựa Không đề:

Trúc gia trang
Thu phân, Quý Mùi 2003

Phí Ngọc Hùng